Plaatsnaam eindigend op -g(h)em
Een naam eindigend op -gem is een Vlaamse plaatsnaam, een toponiem.
Zo'n 800 dergelijke plaatsen zijn door invallende Frankische stammen gesticht in westelijk Vlaanderen in de 6e tot de 10e eeuw.
Sommige bronnen noemen de 5e tot 7e eeuw, de periode van de grote volksverhuizingen na de ineenstorting van het Romeinse Rijk.
De gemeente Asse gaat uit van de 5e tot 7e eeuw.
Pieterjan Deckers (VUB) heeft in 2012 een overzicht gemaakt voor de Journal of the English Place-Name Society (44):
A toponymic perspective on the early medieval settlement of the southern North Sea shores of mainland Europe
Betekenis van de -ghem namen
Het eerste deel van zo'n -ghem naam was steeds een germaanse of frankische persoonsnaam.
Oorspronkelijke vorm: [persoonsnaam] + [inga] + [heim]. Vrij vertaald: Huis van ...
Met de opkomst van christelijke namen raakten deze persoonsnamen in onbruik en kon het grote verbasteren van de plaatsnamen beginnen...
In Frankrijk zijn deze namen geëvolueerd tot -inghem, in Wallonië tot -ghem resp. -enghien, in Vlaanderen tot -gem en in Nederland tot -em.
Het is een onderwerp van taalkundige studie waarover het laatste woord nog niet gezegd is, echter meestal binnen de besloten wereld van universiteiten.
Een voorbeeld op internet is De tegenstelling tussen toponiemen op -GEM en -KOM (Jozef van Loon, 1987 op dbnl)
Ligging van de -g(h)em plaatsnamen
Adriaan Verhulst heeft de -gem plaatsnamen beschreven in zijn boek Landschap en Landbouw in Middeleeuws Vlaanderen, op pagina 118-119.
De -gem plaatsnamen komen grofweg voor ten westen van de lijn Antwerpen-Brussel tot in de Boulonnais bij het Franse Boulogne-sur-mer.
Echter met één grote uitzondering: de laaggelegen Vlaamse kustvlakte. Die was namelijk ten tijde van het ontstaan van de -gem-namen overstroomd.
Kustplaatsen op -ghem
De kustlijn liep toen van Cap-Gris-Nez langs het Frans-Vlaamse Rodelinghem, Balinghem, Tournehem, Nort-Leulinghem, Ruminghem, Bayenghem, Morlinghem, Tatinghem, Merckeghem, Eringhem, Warhem, Killem, de West-Vlaamse dorpen Houtem, Wulveringem, Vinkem, Alveringem, Luigem, Merkem, Keiem, Ichtegem, Eernegem, Vloethem, Bekegem, Roksem, Ettelgem, Snellegem, Tillegem, het Oost-Vlaamse Maldegem, Adegem en - what's in a name - Kraaigem.
Verder zeewaarts waren en zijn nauwelijks -gem namen, landinwaarts volop.
Téteghem, Luigem, Vlissegem en Merkem zijn de enigen ín de kustvlakte, het waren toen vermoedelijk (schier)eilanden.
De eerste drie liggen nog steeds aanmerkelijk hoger dan het omliggende polderland. Nog in WO1 was Luigem een schiereiland, temidden van de overstroomde IJzervlakte.
Overigens oppassen, niet elke plaatsnaam is afgeleid van een frankische persoonsnaam! Lees ook eens In Hoever Deugt Toponymie? (Jacques Fermaut)
| de -gem plaatsnamen aan de rand van de Vlaamse kustvlakte |
Ligging van de plaats Hanegem
De plaats Hanegem zou je dus verwachten in westelijk Vlaanderen, ergens in de hoger gelegen delen van de driehoek Antwerpen-Brussel-Boulogne.
En dan eerder in het westen van die driehoek; de migratiestromen in het verleden waren meestal van zuidwest naar noordoost, denk aan de Hugenoten.
De eerste zoekresultaten (Danegem en later Cocquignies bij Rijsel en Œudeghien) waren veelbelovend, maar bij nader onderzoek ontbrak steeds het keiharde bewijs.
Toen de toponomie op een dood spoor zat, kwam de genealogie vlotjes met het juiste antwoord: de Huinegem, oorspronkelijk Hunenghem, bij Asse.
Niet in het westen maar in het oosten van de driehoek en dat had mogelijk te maken met een incident in 1749 te Krokegem.
Van Huynegem familienaam is gebaseerd op de plaats Hunenghem
De familienaam Van Huynegem komt van oudsher voor in Asse en omstreken.
Egidius van Hunenghem was in 1267 de eerste wiens naam werd opgeschreven.
Ook in 1269 bij de Oprichting van het Middeleeuws Gasthuis te Asse (Ascania tijdschrift 1997-4, door Jaak Ockeley).
Rond 1470 had ene Jacop van Hunegem bezittingen te Asse.
In 1542 was Heyndrick van Huynigem lid van het schuttersgilde in Asses's buurdorp Mazenzele22.
Vanaf 1600 zijn er volop vermeldingen van Van Huynegems in parochieregisters en het Archief van de Schepenbank te Asse.
Dr. Frans Claes S.J., Oude heemnamen in Asse 2:
Van de plaatsnaam Hunenghem, die al in 1192 zou voorkomen is in 1267 de herkomstnaam afgeleid van Egidius de (van) Hunenghem.
Hij baseert zich hierbij op Dr. Jan Lindemans 6: Huinegem (XVII, 380) : egidius de hunenghem, 1267 (ib. 77).
Argumenten voor en tegen Huinegem
Frans Debrabandere 12 noemt ook Hunnegem bij Geraardsbergen. Echter de familienaam Van Huynegem is daar nooit voorgekomen. Bij Asse wél, al 750 jaar.
De concentratie van naamdragers Van Huynegem was eeuwenlang alléén rondom de geografische locatie Huinegem.
Reeds in 1267 was Egidius Van Huynegem eigenaar van een perceel op de Huinegem.
Deze situatie is wezenlijk anders dan bijvoorbeeld de familienaam "Van Damme", die op verschillende verspreide locaties is ontstaan.
Het ligt daarom voor de hand de oorsprong van de familienaam Van Huynegem bij Asse te situeren.
Wat zeggen de bronnen over het middeleeuwse Hunenghem
De plaatsnaam Hunenghem bij Asse is goed gedocumenteerd. Er is een actieve Heemkundige Kring Ascania.
Dr. Jan Lindemans zegt in Toponymie van Asse 1 over Hunenghem:
1192 Hunenghem BR
1440 Hunnegem strate, Waut. I 470
1509 den huneghem bogaert, G
1545 eenen bogaert groot omtrent een bunder, … achter tgasthuis van Assche, …de huyneghem strate aldaer in dandere, G
Huyneghem straet loopende naer Mollem, K, B nr. 2
Plaats in het dorp, waar in de 13° eeuw het Gasthuis opgericht werd, zodat de naam in onbruik geraakte en alleen voortleefde in de naam van de straat die van daar vertrekt, en in die van een boomgaard daaraan gelegen, achter het Gasthuis.
*Huningaheim is de woonplaats van Huna’s geslacht, een Frankische nederzetting uit het laatste kwartaal van de 4° eeuw.
Homoniemen te Geraardsbergen (Hunnegem) en te Papignies (Hunenghien).
Er is een familienaam van Huyneghem in de streek bekend.
Bij de bespreking van de Franken zegt Lindemans 1:
Zij richtten hun haim of hof op, bij de bronnen van beken, op ongeveer gelijke afstand van elkaar. Die hoven heetten later Volkegem, Krokegem, Huizegem, Huinegem en Walfergem. Zij waren, in de middeleeuwen, de zetels van heerlijkheden en groeiden meestal uit tot gehuchten.
Bij de bespreking van de waters in Asse zegt Lindemans 1:
(…) 2. de Waarbeek, die ontspringt op de oostzijde van het dorp, bij het oude Huinegem, verder langs het kasteel Waarbeek vloeit en te Mollem in de Molenbeek eindigt.
J. Verbesselt over de heem-namen in de omgeving van Asse:21
Hun oorsprong wordt algemeen gesitueerd tijdens de oudste Frankische landnamen in de 4e-5e eeuw. Voor Mollem alleen betekenen deze vier heemnamen een tamelijk dichte bezetting. Wanneer wij er de omliggende dorpen bij betrekken - Wolvertem met vijf; Merchtem met vier; Brussegem met vijf; Asse eveneens met vijf; Kobbegem met twee -inge- en heemnamen - merken wij in deze hoek een zeer dichte bezetting. Dit verwondert ons niet wanneer wij weten dat wij ons hier bevinden te midden van de beste leemgronden van Brabant en wij hier steeds - en nu nog - een centrum hebben gehad van grote en rijke landbouwuitbatingen.
Dr. Frans Claes S.J. 2:
In Groot-Asse 16 nederzettingen met heem-namen, waarvan er 3 zijn uitgegroeid tot een dorp, 4 zijn bekend als gehucht, 5 onder wie Huinegem, zijn alleen bekend (geweest) als boerderij, 2 zijn overgeleverd als naam van akkerland en over 2 namen zijn geen verder gegevens bekend.
Van de plaatsnaam Hunenghem, die al in 1192 zou voorkomen is in 1267 de herkomstnaam afgeleid van Egidius de (van) Hunenghem. Deze naam, later Huinegem, slaat op een vroegere alleenstaande
hoeve tussen Asse en het gehucht Waarbeek.
Hunenghem is gevormd uit Huningaheim, d.i. de persoonsnaam Huno + inga + heem
(J. Lindemans 1952, : p.129-130 en 1938: p.291).
Lindemans in Toponymie van Asse 1:
Het Hof van Hunegem (thans Huinegem gespeld) ontleent vermoedelijk zijn naam aan een toponiem van Frankische oorsprong (Huningaheim, de nederzetting van Huna en de zijnen). Het is gelegen langs de weg die vertrekt aan het Gemeenteplein te Asse, richting Waarbeek en verder naar Mollem en Bollebeek: de huyneghem strate aldaer in dandere … achter tgasthuis van Assche
Alphonse Wauters 3 spreekt in zijn Histoire des Environs de Bruxelles 1855 op p.354 over les biens de Hunneghem à Assche en op p.469 over Une rue conduisant du bourg à Waerbeek s'appelle encore de Hunnegem strate ou la rue de l'Habitation des Huns; Henri de Coeman y avait, en 1440, 3 bonniers situés près de l'hôpital et qu'il tenait en fief du seigneur de Bigard.
Felix Meurisse 4 zegt in Asse Het kasteel van Waarbeek:
Het staat immers vast dat met het hof te Hunnegem (thans Huinegem gespeld) het hof te Waarbeek wordt bedoeld en We hebben thans zekerheid dat het hof van Huseghem te vereenzelvigen is met het kasteel van Walfergem, terwijl Hunneghem of Huinegem het kasteel van Waarbeek betreft.
Hunenghem komt niet voor in Maurits Gysseling's Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226).
Dit betekent dat Hunenghem als "plaats" simpelweg te klein was om dit boekwerk opgenomen te worden en/of dat schriftelijke bronnen vóór 1226 ontbreken.
Het boek van Gysseling geeft wel verwante plaatsnamen van de constructie persoonsnaam + inga + heim.
De oudste vermelding van het Gasthuis dateert van 6 januari 1289-90 (Jaak Ockeley 5)
Jan Lindemans in het maandblad Eigen Schoon en De Brabander, XVIIe Jaargang 1934, p.380:
Huinegem (gem. Assche, arr. Brussel). Hunnegem 1440 ; Huyneghem passim, 15e eeuw. -- Pers.n. Huno. -- Hom. : Hunnegem (Geeraardsbergen). Bij FOERST, I, 1500: Huninghem, ao 855 en Hunegem, 1142, niet geidentificeerd. Afgezonderde (verdwenen) hoeve, tusschen Assche en het gehucht Waarbeek.
Jan Lindemans in hetzelfde tijdschrift, XXIe Jaargang 1938, p.291, Oudere vormen van reeds opgegeven toponiemen:
Huinegem (XVII, 380): egidius de hunenghem, 1267 (ib.77)
Flor Desmedt 7, Leenboek van den Leenen gehouden van den Heere tot Assche, 1440 & 1483:
Op een los blad: … Actum XXIIsten dach Junii anno LXXXI. Bovengeschreven: Jan de Raet (…) ende metter ziden neven Jan sBlinden ende Jacop van Hunegem goede (…) Datum XIIIIc LXV, XV dage in meye. Het is onduidelijk of de tekst dateert uit 1465 of 1481.
Bronnen Toponymie
West-Vlaanderen: Karel de Flou: Woordenboek der Toponymie van Westelijk Vlaanderen, Vlaamsch Artesië, het Land van den Hoek, de graafschappen Guines en Boulogne
en een gedeelte van het graafschap Ponthieu, Gent-Brugge, 1914-1938, 18 boekdelen
Openbare Bibliotheek Scharpoord, Meerlaan 32, Knokke-Heist
Oost-Vlaanderen: Maurits Gysseling: Toponymisch Woordenboek van België, Nederland en Noord-Frankrijk (tot 1225) en Woordenboek der Middeleeuwse Toponymie van Oost- en Zeeuws-Vlaanderen
Vlaams Brabant: Jan Lindemans: diverse papieren uitgaven en publicaties in o.a. Eigen Schoon de Brabander
Bronnen Huinegem
1) Dr. Jan Lindemans in Toponymie van Asse (1952), p.18, 39-40, 129-130
Lindemans baseert zich in zijn boek op een lange lijst uitgegeven en onuitgegeven bronnen
2) Dr. Frans Claes S.J. Dr. Frans Claes S.J. † (uit Ascania tijdschrift 1994-3): Oude heemnamen in Asse, artikel in Tijdschrift Koninklijke
Heemkring Ascania, 37e jaargang 1994, nr. 4, p.109-113
3) A. Wauters, Histoire des Environs de Bruxelles, Brussel, 1855, deel I, folio 354 en 469
(in editie 1971: deel 3-B, folio 371)
http://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb10224930_00559.html
4) Felix Meurisse, Asse Het kasteel van Waarbeek, p.22-23
5) Jaak Ockeley, Leven aan de bron, Een inleiding tot de geschiedenis van Asse, 1965, p.45
6) Dr. Jan Lindemans, in Eigen Schoon en De Brabander, XXIe jaargang 1938, p.291
7) Flor Desmedt, Leenboek vd Leenen gehouden vd Heere tot Assche, 1440 & 1483, 2004, p.25
8) Parochieregister Asse, geboorteregister, https://sites.google.com/site/heemkringascania
9) Lode Pletinckx, Op z'n Asses, Bouwstoffen voor een woordenboek van 't dialect van Asse, 1985
10) Lode Pletinckx, Woordenboek van het Asses, Kon. Heemkring Ascania, 2003,
Overzicht van de fonetische en fonologische processen (FFP): FFP 8
11) http://nl.wikipedia.org/wiki/Hunnegem
12) Frans Debrabandere, Woordenboek van de familienamen in België en Noord-Frankrijk, 2003
15) Jozef van Walleghem, Merckenweerdigste voorvallen en daeghelijcksche gevallen. Brugge
1799, Eds. Ronald Engelrelst en Noël Geirnaert, 2016
16) Rijksregister, geboorteakte Jean-Baptiste Quequin 27.12.1766 te Œudeghien
17) http://www.myheritage.nl/names/pierre_quequin gehuwd met Marie Anne Josephe Buisson
18) Frank Puylaert: boek Zoektocht naar de oorsprong van de stad Vlissingen en de betekenis van -ingen, inzicht in het -ingaheim toponiem
19) Adriaan Verhulst: boek Landschap en Landbouw in Middeleeuws Vlaanderen, p. 118-119, inzicht in het -gem toponiem
Asse, Inventaris onroerend erfgoed
20) https://www.asse.be/historiek-ontstaan-asse
21) J. Verbesselt in Het Parochiewezen in Brabant tot het einde van de 13 eeuw, deel V, p232 over de heem-namen in Vlaams-Brabant
22) Flor De Smedt e.a.: Het Manuaal van Peeter Verhasselt, pastoor van Mazenzele 1538-1557, het landelijke leven in de 16e eeuw (HK Ascania en Opwijk-Mazenzele, 2000)